Međunarodni prevoz putnika, prtljaga i tereta vazduhoplovom predstavlja značajan aspekt transporta koji se nalazi u konstantnom dinamičnom razvoju zbog brojnih prednosti u odnosu na druge vidove saobraćaja. Potreba za pravnim regulisanjem vazdušnog saobraćaja rezultat je povećanog kretanja stanovništa, stvaranja tzv. „globalnog sela“, razvoja vazduhoplovne infrastrukture, kao i afirmacije ideja o zajedničkom tržištu, prije svega unutar Evropske unije, koje je zasnovano na četiri osnovne slobode: slobodi prometa robe, slobodi kretanja lica, slobodi pružanja usluga i slobodi prometa kapitala.
Prvi pokušaji harmonizacije pravnih normi međunarodnog vazduhoplovnog privatnog prava rezultirali su 1929. godine usvajanjem Konvencije o ujednačavanju određenih pravila za međunarodni prevoz vazdušnim putem, poznatije kao Varšavska konvencija, koja predstavlja prvi pravni instrument kojim se regulišu prava i obaveze avioprevoznika i putnika kod međunarodnog prevoza vazduhoplovom.
Značaj civilnog vazduhoplovnog transporta uslovio je potrebu za sveobuhvatnim regulisanjem prava i obaveza avioprevoznika i putnika, uz uvažavanje osobenosti modernog civilnog vazduhoplovnog transporta, pa su opsolentni instituti Varšavske konvencije zamijenjeni Montrealskom konvencijom o ujednačavanju određenih pravila za međunarodni prevoz vazdušnim putem, koja je donesena 28. maja 1999. godine, a stupila je na snagu 4. novembra 2003. godine. Konvencija je ubrzo prihvaćena od strane velikog broja zemalja, pa tako danas broji preko 130 članica, uključujući i Evropsku uniju kao međunarodnu organizaciju, a u Bosni i Hercegovini se primjenjuje od 8. maja 2007. godine. Široka teritorijalna primjena govori o važnosti ovog međunarodnog izvora prava, a upravo je na temeljima Montrealske konvencije u Bosni i Hercegovini usvojen Zakon o obligacionim odnosima u civilnom zrakoplovstvu.
Polje primjene Montrealske konvencije ograničeno je na međunarodni prevoz lica, prtljaga ili robe koji se obavlja vazduhoplovima uz naknadu, kao i na prevoz vazduhoplovima bez naknade koji obavlja avio-prevoznik. Značajno je naglasiti da se prevoz između dva mjesta koja se nalaze na teritoriji jedne države ugovornice, bez dogovorenog mjesta zaustavljanja na teritoriji druge države ugovornice, ne smatra međunarodnim prevozom, pa se samim tim na takav prevoz ne primjenjuju odredbe konvencije. Sa druge strane ako je mjesto polaska i odredišta na teritoriji iste države, ali sa barem jednim mjestom zaustavljanja na teritoriji druge države ugovornice, takav prevoz smatra se međunarodnim prevozom u smislu odredaba konvencije.
Kada je riječ o dokumentaciji i dužnostima ugovornih strana – avioprevoznika i putnika, Montrealskom konvencijom je propisano da se za prevoz putnika izdaje pojedinačni ili kolektivni dokument o prevozu ili drugi oblik koji sadrži informacije o mjestu polaska i odredišta i naznaku barem jednog mjesta zaustavljanja na teritoriji druge države ugovornice, ako su mjesto polaska i odredišta na teritoriji iste države ugovornice. Za prevoz prtljaga prevoznik je dužan izdati putniku identifikacionu naljepnicu za svaki komad pregledanog prtljaga, dok se za prevoz robe izdaje vazduhoplovni tovarni list, čiji su način izdavanja i sadržaj detaljno regulisani konvencijom.
Najznačajniji dio Montrealske konvencije svakako predstavlja Glava III kojom je regulisana odgovornost prevoznika za štetu i visina naknade štete u slučaju smrti ili povrede putnika, štetu nanesenu prtljagu ili robi, zatim štetu prouzrokovanu kašnjenjem u prevozu putnika, prtljaga ili robe, kao i oslobađanje prevoznika od odgovornosti. Visina naknade štete određena je putem specijalnih prava vučenja (special drawing rights), kao posebnog tipa novčane emisije koju izdaje Međunarodni monetarni fond i koja de facto imaju ulogu „svjetskog novca“, čija se vrijednost zasniva na prosječnoj vrijednosti pet svjetskih valuta (američki dolar, evro, kineski juan, japanski jen i britanska funta). Konverzija specijalnih prava vučenja u nacionalne valute u sudskim postupcima vrši se prema vrijednostima valuta u izrazima specijalnih prava vučenja na dan donošenja presude, dok se vrijednost nacionalne valute izračunava prema metodi procjene koju na dan presude primjenjuje Međunarodni monetarni fond.
Granice odgovornosti prevoznika uređene su konvencijom, ali ostavljena je mogućnost da se ugovore veće granice odgovornosti, odnosno da odgovornost prevoznika uopšte ne bude ograničena. Prema tome, mehanizmi Montrealske konvencije osiguravaju „minimalna prava“, a odredbe kojima se prevoznik oslobađa od odgovornosti ili utvrđuju niže granice odgovornosti od onih uređenih konvencijom su ništave.
Međunarodna nadležnost suda određena je odredbama člana 33. Montrealske konvencije, kojim je propisano da se postupak za naknadu štete pokreće pred sudom mjesta stalnog boravišta ili sjedišta prevoznika ili pred sudom mjesta u kojem se obavlja ugovoreni posao ili pred sudom mjesta odredišta, dok u slučaju štete nastale uslijed smrti ili povrede putnika postoji mogućnost pokretanja postupka i u mjestu glavnog i stalnog boravišta putnika. Takođe, konvencija predviđa i mogućnost rješavanja sporova pred arbitražom, uz obavezu zaključivanja arbitražnog sporazuma u pisanoj formi.
Pravo na naknadu štete prema odredbama konvencije zastarjeva ako tužba nije podnesena u roku od dvije godine od dana dolaska vazduhoplova na odredište ili od dana kada je vazduhoplov trebao da stigne na odredište ili od dana kada je prevoz obustavljen.
Autor: Igor Letica
E-mail: [email protected]
